Prije 70 godina započela je proizvodnja u Fabrici motora Sarajevo
Ovaj zanimljiv osvrt i vrlo detaljne historijske činjenice o proizvodnji vozila i motora u Sarajevu i Bosni i Hercegovini donosi nam Šefik Braco Emrić, koji je ove i slične zanimljive automobilske teme obuhvatio i u svojoj knjizi "Stranice automobilske historije".
Proizvodnja zupčanika i mjenjača u fabrici Famos u Hrasnici kod Sarajeva, naselju u podnožju planine Igman, započela je 6. aprila 1953. godine. Naziv Famos skraćenica je naziva Fabrika motora Sarajevo. Iste godine kupljena je licenca za proizvodnju motora austrijskog proizvođača Österreichische Saurerwerke AG iz Beča koji su uz određene modifikacije ugrađivani u FAP-ova teretna vozila i autobuse takođe bazirana na modelima ovog proizvođača, a pored motora, Famos je radio mjenjače, spojnice i druge elemente prenosa.
Paralelno sa početkom proizvodnje u Famosu, 30. oktobra iste godine svečano je otvorena Fabrika automobila u Priboju, FAP, malom gradu na obali rijeke Lim, kada je započela proizvodnja kamiona FAP 4G sa 4-cilindarskim E dizel motorom Famos i FAP 6G sa 6-cilindarskim F dizel motorom Famos, nosivosti 4 i 6 tona, također po licenci austrijskog proizvođača Österreichische Saurerwerke AG iz Beča. Tri godine kasnije nastao je model vlastitog dizajna pod oznakom FAP 10B nakon kojeg slijede modeli FAP 15B, FAP 18B… Model FAP 18B predstavlja prvu konstrukciju tada domaćeg teškog kamiona pokretanog motorom britanskog proizvođača Leyland Motors Limited, za koji su na bazi uvoza 150 autobusa, FAP i sarajevski Famos dobili licencu. Ubrzo, ovaj motor zamijenjen je motorom Famos jer su Famosovi stručnjaci brojnim inovacijama uspjeli napraviti svoje 6-cilindarske redne dizel motore koje su se od početka 60-tih godina proizvodili kao Famos motori pod oznakama F, FF, FU, FP, NFT... i njihovim verzijama, snage od 140 do 280 KS. Najpoznatiji Fapov kamion sa Famos motorom koji je bio najduže u proizvodnji, bio je model FAP 13, 1313/1314 iz 1962. godine. Pokretan Famos F 6-cilindarskim rednim dizel motorom snage 130 i 145 KS, rađen je u 14 verzija nosivosti do 8 tona uključujući i vojnu verziju sa 4x4 pogonom.
U cilju jačanja jugoslavenske industrije privrednih vozila, 1961. godine nastalo je udruženje proizvođača privrednih vozila pod nazivom ITV, Industrija transportnih vozila, a činili su ga: FAP Priboj, Famos Sarajevo, IMR Rakovica, Zmaj Zemun, UTVA Pančevo, 11. Oktomvri Skopje, Autokaroserija Dubrava Zagreb i Autoremont Kompresor Beograd. ITV je imao zadatak objedinjavanja aktivnosti razvoja, prodaje, uvoza i izvoza. Godine 1969. osnovano je Združeno preduzeće FAP-FAMOS sa sjedištem u Beogradu (skraćeno FFB) čije su članice bile još i Autokaroserija Zagreb i 11. Oktomvri Skopje, a u cilju proizvodnje novih modela kamiona, autobusa i motora, 15. jula naredne godine potpisan je ugovor o poslovno-tehničkoj saradnji sa koncernom Daimler-Benz AG.
Proizvodnja motora nove generacije, Serije OM snage od 130 do 380 KS, započela je saradnjom Famosa sa Daimler-Benzom 1973. godine, a manuelni mjenjači, 4-stepeni MS-90, 5-stepeni MS-60, 6-stepeni 6MS-80 pa čak i 16-stepeni rađeni su po licenci njemačkog proizvođača mjenjača ZF Friedrichshafen AG. Također, pribojski FAP je 1976. godine proširio svoj proizvodni program licencnim ugovorom sa Daimler-Benzom nakon čega je nastala nova generacija teretnih vozila sopstvenog razvoja i rađena u velikom broju verzija u odnosu na namjenu.
Početkom 80-ih godina Famos se širio u dvanaest svojih pogona, kao što su Tvornica prečistača Rogatica, Industrijski remont Pale-Koran, TMD Gradačac, TDV Ljubuški, Fabrika spojnica Sanski Most i drugi, a imao je i svoj vojno namjenski pogon zahvaljujući kojem je pozicioniran kao proizvođač od izuzetnog značaja. Također, proizvodni program proširen je proizvodnjom motora za specijalna vozila, građevinske, poljoprivrivredne i stabilne mašine, zatim za brodove i šinska vozila, kao i proizvodnjom dampera, agregata i opreme.
Famos je zapošljavao više od 12 hiljada radnika uz godišnji promet od 400 miliona dolara, a godišnja dobit Famosa samo od prodaje motora i dijelova Daimler-Benzu iznosila je 15 miliona dolara. Famosovi motori i elementi prenosa, pored teretnih vozila FAP, korišteni su u autobusima Autokaroserije Zagreb i fabrike autobusa 11. Oktomvri Skopje, a izvoz je bio evidentan i na stranim tržištima.
Mjesto i uloga Famosa bili su značajni kako u privredi, tako i industriji područja grada Sarajeva, a pored savremenih proizvodnih pogona, zahvaljujući Famosu izgrađeno je moderno gradsko naselje u Hrasnici, škole, društveni dom kulture, dječije obdanište, zdravstveni centar, sportski centar, te nekoliko trgovačkih i ugostiteljskih objekata. Famos je obezbijedio stalnu izgradnju stanova u Hrasnici, Ilidži, Sarajevu i nekim drugim gradovima na području Jugoslavije, a 1953. godine osnovan je i fudbalski klub Famos.
Predsjednik Socijalističke federativne republike Jugoslavije, Josip Broz Tito posjetio je Famos 27. novembra 1953. godine i 31. decembra 1960. godine, kada je obišao fabriku, a zatim je u Društvenom domu, gdje je u njegovu čast bila priređena svečanost, sjedio sa radnicima, razgovarao, pjevao i fotografisao se sa svima prisutnima. Treća posjeta bila je 3. decembra 1969. godine kada je još jednom izrazio punu podršku fabrici i njenim radnicima. A onda su došle 90-te godine…
Nije baš sve crno: Zmajevi osigurali mjesto u trećem šeširu na žrijebu kvalifikacija za SP
