Stara džamija u Turiji: Historijska građevina iz 19. stoljeća u naselju nadomak Lukavca
Turija se pod ovim imenom spominje još od srednjeg vijeka te kroz cijeli osmanski period, što svjedoči historijski kontinuitet organizovanog življenja u ovom naselju. Bila je dio župe, a potom nahije Dramešin.
O starosti naselja svjedoče i sačuvani toponimi kao što su: Tatoš, Jakuševina, Japiševa njiva, Ivkovina, Staro Guvno, Čalakuša, Čalakni šuma, Dovište, Hodžina njiva i drugo. U susjednom selu Babice postoje toponimi Mramor, Gradina, Strojna, Klisa, kao i lokalitet sa usamljenim stećkom.
"Naselje Turija je popisano još na prvom defterskom popisu Zvorničkog sandžaka iz 1519. godine, kao sastavni dio nahije Dramešin. Taj popis govori o naselju čiji prihod iznosi 1980 akči. Na osmanskom popisu iz 1851. godine Turija je imala 53 kuće, te je shodno tome spadala u red razvijenijih seoskih naselja tuzlanskog kraja", kaže u razgovoru za Klix.ba dr. sc. Semir Hadžimusić iz Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa TK.
Turija je u vrijeme koje naš sagovornik spominje brojala 179 muških stanovnika, muslimana, a danas se u istoimenom džematu nalate dvije džamije – stara i nova. Prema ranije uvriježenom mišljenju stara džamija je otvorena 1928. godine.
"Međutim, prema novijim istraživanjima, ova džamija jeste tada 'otvorena', ali je znatno starija. Naime, u haremu džamije se nalazi više starih nišana s turbanom koji datiraju još iz prve polovine 19. stoljeća. Također, na katastarskom planu, urađenom od 1882. do 1885. godine, jasno se vidi ucrtana džamija s haremom i mezarjem u Turiji, što potvrđuju i prvi gruntovni upisi iz istog perioda gdje je naveden 'Vakuf turijske džamije'", navodi Hadžimusić.
Na popisu stanovništva Bosne i Hercegovine 1885. godine zabilježeno je da je Turija imala jednog "sveštenika". S obzirom da su se na istom popisu svi stanovnici Turije izjasnili kao muslimani, nesumljivo se radilo o imamu.
"Na sljedećem popisu, iz 1895. godine Turija je imala 74 kuće, 357 stanovnika, džamiju i dva mekteba. Iz prethodnog se vidi da je Austrougarska svojim dolaskom zatekla i evidentirala postojanje džamije u Turiji, što znači da je ova džamija sigurno nastala u osmanskom periodu, a najkasnije početkom druge polovine 19. stoljeća. Međutim, u sjećanju starijih mještana je kazivanje o požaru zbog kojeg je 1920-ih ova džamija morala biti temeljno rekonstruisana i ponovo otvorena", ističe Hadžimusić.
Po svojoj arhitektonskoj izvedbi, može se reći da je ovo tipična stara bosanska džamija s drvenim četverovodnim krovom i drvenom zatvorenom munarom, izvedenom iz krova. Za izvedbu džamije bili su zaduženi domaći majstori, a građena je od materijala s ovih krajeva. Unutrašnjost džamije čine karakteristične ukrašene drvene izvedbe mahfila, mimbera i kjursa.
"U haremu stare džamije nalazi se i danas aktivno mezarje sa više starih i novih mezarluka. Od toga je pedesetak starijih, sa karakterističnim izvedbama nišana (turban s mudževezom, turban u gužve, čatal turban, fes). Najstariji nišan datiran je u 1222. hidžretsku godinu, što odgovara 1801. godini po gregorijanskom kalendaru. Radi se o ulemanskom nišanu sa čatal turbanom ili turbanom na pero, koji je ukrašen s divitom i torbicom. Drugi nišan koji se ističe jeste bogato ukrašeni hadžijski nišan s turbanom u gužve. Motivi na stanu nišana su sablja, torbica, handžar, bordure, trokutovi. Isti je datiran u 1247. godinu po hidžri, odnosno 1826. godinu. Po tarihu bez datacije, na jednom nišanu s turbanom vidimo da isti pripada imamu Jusufu sinu Ibrahimovom. Po karakteristikama isti pripada početku 20. stoljeća", pojašnjava Hadžimusić.
Nakon što je oštećena u periodu agresije na Bosnu i Hercegovinu u periodu od 1992. do 1995. godine, obnovljena je u skorije vrijeme, pri čemu nije znatnije promijenila prvobitni izgled. Drveni pokrov još prije 1992. godine je zamijenjen crvenim falcovanim crijepom, a drvena munara, veoma skladnih proporcija u odnosu na džamiju, radi zaštite je opšivena pocinčanim limom.
Od starijih džamija na području Lukavca, ona u Turiji je u najvećoj mjeri sačuvala svoj prvobitni autentični izgled. Nakon naučnoistraživačkog rada Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona i Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Stara džamija u Turiji 2020. godine je proglašena nacionalnim spomenikom BiH.
