Mekteb ibtidaija u Stocu: Kako izgledaju naši zaštićeni kulturno-historijski spomenici
Pored nekih zaista divnih, obnovljenih starih zdanja u Stocu, ugledali smo i jednu zgradu koja i pored krajnje devastacije ne može ostati neprimijećena. Iza zaraslog dvorišta i stabala crnogorice krije se jedan poseban mekteb ili, što bi u Hercegovini rekli, mejtef.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine 7. oktobra 2003. godine proglasila je Mekteb ibtidaija u Stocu nacionalnim spomenikom. Tom istom odlukom Vlada Federacije Bosne i Hercegovine dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika. Kako to u praksi izgleda najbolje govore fotografije koje je prije desetak dana snimila naša ekipa u Stocu.
Zgrada Mekteba ibtidaija se nalazi u samom centru Stoca neposredno uz graditeljsku cjelinu Čaršijske džamije, Čaršije u Stocu i zgrade osnovne škole. Podaci o školstvu u Stocu u 19. vijeku, posebno u doba turske vladavine, veoma su oskudni i fragmentarni, navodi se u obrazloženju pomenute odluke.
Osvajanjem ovih prostora i širenjem islama kod dijela stanovništva, Turska država je donosila i jedan novi duhovni utjecaj, čiji je temelj počivao na islamskom učenju. Preduslov za širenje i učvršćenje nove religije ležao je u poznavanju osnovnih elemenata pismenosti te se nametala potreba podizanja i širenja školskog sistema. Istovremeno, s obzirom na sastav stanovništva i postojanje drugih konfesija, otvarane su i druge škole konfesionalnog karaktera.
Kakva je to zapravo građevina bila
Početni stepen širenja školske mreže kod muslimana u to doba predstavljao je sibjan mekteb. Do kraja 19. vijeka u Stocu je bilo sedam sibjan mekteba, mekteb ibtidaija, ruždija (medresa) i muslimanska čitaonica (kiraethana). Sibjan mektebi su se uglavnom nalazili uz džamije: Čaršijsku džamiju (Sultan-Selimovu), Ćuprijsku džamiju (džamiju hadži Alije Hadžisalihovića) i Uzinovićku džamiju (džamiju Ismail-kapetana Šarića), a tri su mekteba bila u privatnim kućama: Rizvanbegovića u Begovini, Jusufa Dervoza u Zagrad-mahali i Ibrahim-age Šarića u Čaršiji. Veiši stepen školovanja, nakon sibjan mekteba, predstavljale su medrese i ruždije.
Austrougarska vlast zatiče postojeći školski sistem u lošem stanju i već 1879. godine donosi odredbe o organizaciji osnovnih škola, a 1880. godine se otvara mreža osnovnih škola, uz koje, u isto vrijeme, djeluju i privatne i konfesionalne škole. Kao posljedica reformi sistema, koje provodi Zemaljska vlada, utemeljuje se 1894. godine, u dogovoru s Vakufskim povjerenstvom u Sarajevu, reformirani mekteb, takozvani mekteb ibtidaija.
Za prvi mekteb ibtidaiju u Stocu Mehmed ef. Šarić je dao svoj konak i obavezao se da će predavati krasnopis. Prema navodima historijskih izvora može se nedvojbeno zaključiti da je prvi mekteb ibtidaija u Stocu utemeljen 1894. godine. Mekteb ibtidaija je bio u funkciji vjersko-školske ustanove do 1959. godine. U periodu od 1959. do 1960. godine bio je izuzet za potrebe Saveza socijalističkog narodnog odbora (SSNO) i u tom periodu postaje Narodni univerzitet.
Godine 1974. objekat se ponovno vraća u posjed Islamske zajednice koja ga, zbog nedostatka školskog prostora, ustupa na korištenje Osnovnoj školi, a potom Auto-moto društvu. Godine 1989/90. Islamska zajednica ponovno dolazi u posjed dobra, a privremeni korisnici ga napuštaju. Islamska zajednica u prostorijama Mekteba smješta biblioteku, čitaonicu i čajnu kuhinju. Tokom posljednjeg rata, objekt je znatno oštećen.
Pseudomaurski stil nije dominantan u Stocu
Mekteb ibtidaija građen je u pseudomaurskom stilu, u njegovoj skromnijoj, kako se navodi, provincijskoj formi. Ipak, neupitna je njegova elegantna struktura i ljepota ukrasa koji se još uvijek naziru na ovoj danas devastiranoj građevini. Zanimljivo je primijetiti da pseudomaurski stil, koji je dominantan po našim gradovima, u Stocu nije toliko prisutan.
Objekat je građen na dvije etaže, kamenom i s bogatim ukrasima na prednjoj fasadi, istaknutim prozorima i dominantnim ulaznim vratima.
Opis devastacije objekata u Odluci iz 2003. godine ne razlikuje se previše od stanja zabilježenog našim fotoaparatom skoro četrnaest godina kasnije. Samo je vrijeme dodatno učinilo svoje.
